Opaliński Andrzej z Bnina h. Łodzia (1576–1623), biskup poznański. Ur. 19 IV, był synem Andrzeja, marszałka w. kor. (zob.), i Katarzyny z Kościeleckich, bratem krajczego kor. Piotra (zob.) i woj. rawskiego Łukasza (zob.). Uczył się od r. 1583 w kolegium jezuitów w Poznaniu. Ojciec za pośrednictwem Stanisława Reszki, a przy poparciu kardynałów Andrzeja Batorego i Jerzego Radziwiłła z powodzeniem zabiegał w r. 1589 w Rzymie o danie temu niespełna 14-letniemu chłopcu bogato uposażonego probostwa płockiego. Wysłany na studia do Włoch, był w r. 1592 krótko w Padwie, potem aż do r. 1595 w Rzymie, gdzie uzyskał godności szambelana i sekretarza papieża Klemensa VIII. Do kraju wrócił latem t. r., przywożąc gratulacje papieskie z powodu urodzin królewicza Władysława. Pozostał na dworze królewskim. W r. 1598, po śmierci królowej Anny austriackiej, słany był do Grazu do jej matki i brata z zaproszeniem na pogrzeb. Będąc już sekretarzem królewskim, jeździł w r. 1600 jako legat na styczniowy sejmik średzki, gdzie – jak donosił – przejawiła się silnie «malitia haereticorum», zwłaszcza Marcina Broniewskiego. Nie pozwolono mu przysłuchiwać się wotowaniu i po odprawieniu legacji, mimo jego sprzeciwów, odprowadzono do gospody. Po śmierci Andrzeja Kościeleckiego król w r. 1600 potwierdził kandydaturę O-ego na dziekanię poznańską, ale ubiegł go Fabian Konopacki. Posłował O. t. r. do cesarza Rudolfa II w sprawach dotyczących Multan i Siedmiogrodu. Święcenia kapłańskie przyjął w Warszawie 17 IX t. r. Był ponownie posłem królewskim na relacyjny sejmik średzki 11 VI 1602 i uzyskał uchwałę poborową po myśli króla. Za jego pośrednictwem sejmikujący zwrócili się do Zygmunta III, prosząc o ograniczenie na terenie Wielkopolski kompetencji administratora ceł koronnych Stanisława Cikowskiego. Posłował w r. 1605 do Grazu do arcyks. Ferdynanda z prośbą o rękę jego córki Konstancji dla Zygmunta III. Stamtąd latem t. r. wyjechał do Rzymu do papieża Pawła V z powinszowaniem obioru i w celu starań o dyspensę na małżeństwo królewskie. Na zlecenie króla zabiegał też w Rzymie o przyspieszenie procesu beatyfikacyjnego Stanisława Kostki. Uzyskawszy papieskie zezwolenie na uroczyste zawieszenie obrazu w rzymskim kościele Św. Andrzeja, dokonał tej ceremonii 14 VIII t. r. wespół z kardynałem Montalto (A. Peretti). Do kraju wrócił we wrześniu.
Dn. 1 I 1606 mianował go król koadiutorem poznańskim, 23 I został wybrany przez kapitułę z prawem następstwa, a 30 VIII był prekonizowany jako biskup sykopolitański. Koadiutorię, mającą za uposażenie klucz wielichowski, objął jednakże dopiero 7 II 1607 z powodu wydarzeń rokoszowych. Od 1 III 1606 był O. sekretarzem w. koronnym i t. r. dwukrotnie sprawował w imieniu króla legacje na sejmiki w Środzie: najpierw 3 VI, kiedy to większość sejmikujących dokonała secesji, i 8 VII – na obrady tej właśnie grupy secesjonistycznej, która uchwaliła, by jechać pod Sandomierz na rokosz. Na nic nie przydały się przedłożenia O-ego o bezprawności samowolnie zwoływanych zjazdów i nakładania kar. Miał za sobą tylko drobną grupkę szlachty, która opowiedziała się przy królu i zaprotestowała przeciw uchwale rokoszowej. Z chwilą śmierci Wawrzyńca Goślickiego (31 X 1607) został automatycznie biskupem poznańskim, a ingresu dokonał 12 XI t. r. W swej rezydencji w Słupcy 3 i 4 I 1608 odbył zwołany przez siebie zjazd ścisłego grona wielkopolskich senatorów i niektórych spośród szlachty. Zebrani wystosowali listy do króla, prymasa i Janusza Ostrogskiego, kaszt. krakowskiego. Odcinali się od prorokoszowych wystąpień Marcina Broniewskiego, godzili się na wydanie poborów (O. nakazał je wydawać i z dóbr biskupich), byli jednak zdania, że tego zbyt mało na zapłacenie żołnierzy «inflanckich», prosili więc króla o obmyślenie także i innych sposobów. T. r. na synodzie diecezjalnym O. przewiódł uchwałę poboru przeznaczonego na stłumienie «rokoszu dysydentów», wyznaczył też poborców. Podczas obrad sejmu 1609 r., kiedy doszło do zatargu o kompetencje między Mikołajem Wolskim, marszałkiem nadwornym kor., a Krzysztofem Dorohostajskim, marszałkiem w. lit., O., wbrew większości, wespół z prymasem Wojciechem Baranowskim i woj. poznańskim Hieronimem Gostomskim, poparł Litwinów. Wyznaczono go wtedy do rezydowania przy królu na trzecie półrocze. Do owego «rezydowania» jednak nie doszło. «Przywiedziony trudną sytuacją – jak notują akta biskupie z r. 1610 – musiał oddalić się z Królestwa i na czas jakiś zamieszkać za granicą». Nie stać go było bowiem na prowadzenie w kraju trybu życia odpowiadającego jego stanowisku.
Od lat trzech intensywnie wspierał O. pieniędzmi brata Łukasza w toczonej przezeń wojnie ze starostą zygwulskim Stanisławem Stadnickim, zwanym «Diabłem». Z tej przyczyny popadł w wielkie długi, pozastawiał dobra dziedziczne, a nawet, wbrew woli kapituły, w r. 1608 puścił w trzyletnią dzierżawę dobra stołu biskupiego. W sierpniu 1610, zapożyczywszy się jeszcze w ostatniej chwili, gdzie tylko się dało, nawet i od własnych sług, udał się na dwuletni pobyt do Augsburga, gdzie mógł żyć tanio. Wobec Kurii rzymskiej opuszczenie diecezji tłumaczył obawą przed zamachami na swe życie organizowanymi przez «heretyka» Stadnickiego. Ponieważ jednak ten właśnie w sierpniu 1610 został zabity, O. – wyjednując w Kurii kilkakrotne dalsze zezwolenia na przedłużanie pobytu poza diecezją – motywował to trwającym wciąż jeszcze zagrożeniem swego życia i godności ze strony «fakcji» Stadnickich. Wiemy, iż w istocie żadne takie zagrożenie, zwłaszcza na terenie Wielkopolski, istnieć nie mogło, a zwlekał z powrotem, bo wyczekiwał terminów przejęcia dóbr we własny zarząd. W początkach 1612 r., kiedy minęły właśnie cztery lata jego rządów i winien był jechać do Rzymu dla złożenia papieżowi obediencji, nie ruszył się z Augsburga, tłumacząc, że stąd łatwiej mu znosić się z diecezją. Do Rzymu wysłał w swoim imieniu Jana Gnińskiego, archidiakona pszczewskiego. W ciągu tych dwóch lat do Italii nie zaglądał; jego nazwisko znalazło się więc w księdze nacji polskiej uniwersytetu w Padwie (1611–12) zapewne tylko z racji złożenia 5 dukatów ofiary. Przesłał ją może właśnie przez Gnińskiego. Do kraju wrócił w październiku 1612.
Z pierwszego sejmu 1613 r. wyznaczony został O. do komisji mającej rozgraniczać ziemię wieluńską ze Śląskiem i do rezydowania u boku króla w pierwszym półroczu. W swoim wotum na drugim sejmie t. r. ubolewał nad wysoką ceną, jaką płaci Rzplta za interwencję moskiewską. W Warszawie 4 V 1614 chrzcił królewicza Karola Ferdynanda. Na sejmiku przedsejmowym w marcu 1616 dokładał starań w obronie prerogatyw duchowieństwa. Robił to samo i na przedsejmowym sejmiku średzkim 2 I 1618, opowiedział się nadto za taką reformą sejmików, by mogły odbywać się rzadziej i trwać krócej. Zalecił poparcie wyprawy królewicza Władysława, strzegącego bezpieczeństwa Ukrainy, i danie dwóch poborów oraz obmyślenie zapłaty dla żołnierzy inflanckich. Jego wezwanie do zreformowania skarbu, koniecznego wobec zagrożenia granic południowo-wschodnich, trafiło zebranym do przekonania. Uczestniczył w sejmie 1619 r.; w swoim wotum podkreślał m. in. trudne położenie Polski między Moskwą, Turcją a Szwecją. T. r., wyznaczywszy 7 IX na administratora diecezji archidiakona i sufragana-nominata Jana Gnińskiego, wyjechał na dłuższy pobyt do Rzymu. Wrócił w r. 1621 i w ciągu sierpnia i września uczestniczył w odbywanym w Warszawie sejmie. W grudniu na sejmiku posejmowym w Środzie na darmo wszelkimi siłami starał się zapobiec uchwale wymierzonej w swobodę nabywania dóbr szlacheckich przez duchowieństwo. Kiedy w instrukcji poselskiej danej przez sejmik średzki 12 XII 1622 znalazł się punkt żądający ograniczenia praw duchowieństwa (zakaz zanoszenia w sprawach spornych ze szlachtą apelacji do Rzymu, zakaz nabywania dóbr szlacheckich i trzymania dóbr stołu królewskiego) oraz inny punkt stający w obronie ludzi «nabożeństwa greckiego», O. wraz z kapitułą 14 I 1623 zaniósł protest do grodu poznańskiego. Z sejmu 1623 r., zakończonego 5 III, wyznaczony został na rezydowanie przy królu do 5 IX. W wotowaniu udziału nie brał.
Zaraz po objęciu rządów diecezji w r. 1608 zastrzegł O. dla siebie instytucje tylko na prałatury, kanonie i inne stanowiska niosące ponad 100 zł rocznego dochodu. T. r. odprawił 23 i 24 IX w katedrze poznańskiej – wspomniany już – pierwszy swój synod diecezjalny. W ramach intensywnej działalności, wymierzonej przeciw różnowiercom, wyjednał w r. 1609 mandat królewski, powtarzany potem kilka razy, zakazujący im przyjmowania w Poznaniu prawa miejskiego. Kiedy skierował do Międzyrzecza mandat zabraniający budowania tam zboru pod klątwą i winą 10 000 zł, szlachta protestancka 30 VI 1609 zaprotestowała przeciwko temu jako ingerencji w prawa króla. Wyjeżdżając za granicę w r. 1610 zawiesił działalność konsystorza generalnego poznańskiego, tj. wikariatu generalnego i oficjałatu, oraz odwołał wszystkie sprawy przed swoje forum, tzn. do Kurii. Sądzić je miał odtąd albo sam, albo jego nadworny audytor Kasper Hap, archidiakon śremski, względnie delegowani przezeń sędziowie. Ten stan rzeczy trwał do r. 1619, kiedy Hap umarł. W l. 1619–21 nieobecnego O-ego zastępował jako wikariusz generalny i oficjał kanonik Marcin Moręski. W l. 1621–3 swego głównego pomocnika miał w Jakubie Doruchowskim, audytorze i kanclerzu. Z polecenia O-ego drukowano A. Possevina „De officio curato ad praxim” (P. 1611), poprzedzone odezwą biskupa do proboszczów diecezji. O. popierał zrazu zamiary poznańskiego kolegium jezuickiego przekształcenia się w akademię, na co uzyskał przywilej od króla w r. 1611. Myślano o wykorzystaniu na ten cel zapisu, jaki w r. 1609 na rzecz Akademii Lubrańskiego dokonał Jan Rozdrażewski, sufragan kujawski. Po powrocie z Augsburga O. zajął jednak inne stanowisko i w r. 1613 wraz z kapitułą postanowił wznowić całkowicie podupadłą Akademię Lubrańskiego i powołać do niej profesorów Akad. Krak. Studium uruchomiono na przełomie 1613/14 r., ponadto zaś za zgodą kapituły O. przeniósł tymczasowo do gmachu Akademii seminarium diecezjalne, mieszczące się przedtem w śródmieściu. W r. 1614 rozwiązał umowę z jezuitami z r. 1579, dotyczącą lokacji ich seminarium na Chwaliszewie, nie chciał bowiem tak bliskiego konkurencyjnego sąsiedztwa dla katedralnego seminarium. Potem przez lat kilka toczył się proces ze spadkobiercami Rozdrażewskiego o wyegzekwowanie legatu, aż wreszcie po korzystnym wyroku Trybunału Piotrkowskiego kapituła oraz Rozdrażewscy, stanąwszy przed O-m, zawarli 17 V 1619 ugodę. W ślad za nią poszło nadanie nowych kształtów organizacyjnych odrodzonej uczelni. W r. 1614 O. wydał zakaz restaurowania zborów w Poznaniu, a mimo to spalone zbory luterański i braci czeskich zaraz poczęto odbudowywać. Sufragan poznański Kasper Hap wydał w r. 1615 broszurę wyliczającą 30 przyczyn, dla których biskup O. «słusznie heretykom zboru w Poznaniu budować zakazał i zakazać jest powinien». Oba zbory zostały ostatecznie zniszczone w r. 1616. Dekretem z 13 III 1622 O. wyznaczył na 11 IV wizytację kanoniczną najpierw katedry, a potem wszystkich kościołów diecezji. Na ten sam dzień 11 IV zwołał do katedry całe duchowieństwo Poznania i przedmieść na synod partykularny, na którym dokonał powołań do czynności związanych z tą wizytacją. Kiedy 30 VII t. r. katedrę zniszczył pożar, O. 2 VIII na naradzie z kapitułą ustalił zasadniczy program odbudowy. W ciągu 1623 r., jeszcze za jego życia, przykryto gmach prowizorycznym dachem. Z Ciążenia 26 IV 1623 wydał list pasterski, potępiający antyjezuicką broszurę Jakuba Naymanowica „Responsio ad famosum libellum a Patribus Societatis Jesu in Academiam Cracoviensem scriptum” (Tor. 1623) i zakazujący pod ekskomuniką jej czytania.
Katedra poznańska zawdzięcza O-emu sprawienie w r. 1607 nowych organów i ambony, krótko zaś po tej dacie nowych stall. Na jej odbudowę po pożarze zapisał w testamencie 2 700 zł. Katedralne kolegium penitencjarzy wsparł wcielając do jego uposażenia altarię fundowaną w kościele w Pępowie przez kantora Andrzeja Czackiego. Kolegium psałterzystów i Akademię Lubrańskiego uposażył w r. 1622 fundacją altaryjną kanonika Marcjalisa Sobieskiego, do której włączył altarię św. doktorów, mistrzów i scholarów, zapomnianą już w XVI w. W oparciu o prywatne fundacje erygował kolegiaty: w Buku (1608), w Nowym Mieście (1612), w Śremie (1614), w Krobi (1619), w Wieleniu (1622). Wznowił w r. 1610 erekcję odebranego luteranom kościoła w Wałczu i w r. 1613 nie obsadzonego od lat 20 kościoła w Sobocie. Instytuował w r. 1615 proboszcza w Miejskiej Górce po długiej przerwie, spowodowanej reformacją. Swe dziesięciny z Piaseckiej Woli przeznaczył w r. 1519 na szpital i altarię w Piasecznie. Za spowiedników i kaznodziejów nadwornych miał jezuitów. Popadł jednak w przewlekły, zakończony w Trybunale Kor. proces z krakowskim jezuickim domem Św. Barbary o zapis opata lubińskiego Jakuba Łempickiego.
Od swej matki uzyskał O. cesje: w r. 1593 – wg testamentu ojca – starostwa śremskiego, w r. 1599 – wsi królewskich Trzebiesławki i Kleszczewo. Śrem scedował w r. 1606 bratu Łukaszowi. Wespół z matką od Ulisesa i Jana, braci Bnińskich, kupił w r. 1595 miasto Bnin z wsiami. Wyłączny właściciel tych dóbr od r. 1599, sprzedał je w r. 1619 Piotrowi Opalińskiemu, star. śremskiemu. Od brata Łukasza otrzymał w r. 1608 klucz włoszakowicki, który potem sprzedał temuż Piotrowi. Dbały o dobro rodziny, bratu Łukaszowi wydzierżawił w r. 1623 na lat 10 «nawątlone i popustoszałe», położone w pow. czerskim dobra stołu biskupiego, klucze łaskarzewski i kozłowski. Chorował zapewne już latem 1623 i przebywał w Ciążeniu, nie było go bowiem w Poznaniu w lipcu w czasie pobytu tam pary królewskiej. Zmarł 19 XII 1623 w Ciążeniu, pochowany został w Radlinie. Kazanie na pogrzebie, wg życzenia zmarłego, wygłosił jezuita Mateusz Bembus. Nagrobek w radlińskim kościele wystawili brat Łukasz i bratankowie, synowie krajczego Piotra.
Pomnik nagrobny (figuralny) w kaplicy Opalińskich w kościele w Radlinie; – Estreicher; Słown. Pracowników Książki Pol.; Dworzaczek; Niesiecki; Uruski; Żychliński; – Barycz, Polacy na studiach w Rzymie; Czapliński W., Długosz J., Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII w., W. 1976; Dzieje Wpol., I; Korolko M., Klejnot swobodnego sumienia, W. 1976; Łukaszewicz J., Krótki opis historyczny kościołów… w dawnej diecezji poznańskiej, P. 1858–9 I 192, 211, 249, 255, 372, II 219, 221, 320; Maciszewski J., Polska a Moskwa 1603–1618, W. 1968; tenże, Wojna domowa w Polsce, Wr. 1960 I; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., I, II; Ochmann S., Sejmy z l. 1615–1616, Wr. 1970; Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej, Wr. 1974; Strzelecki A., Sejm z r. 1605, Kr. 1921; Załęski, Jezuici, I, IV; – Akta sejmikowe woj. pozn., I cz. 1; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Elementa ad Fontium Editiones, V; Heidenstein R., Dzieje Polski, Pet. 1857 II 396; Korespondencja H. Rozrażewskiego, Wyd. P. Czaplewski, Tor. 1947 II; Niemcewicz J. U., Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, Lipsk 1840 V 266–74; Receptiones seu installationes ad episcopatum, praelaturas et canonicatus Eccl. Cathedr. Posnaniensis, Wyd. R. Weimann, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk. Pozn.” T. 35: 1909 s. 78; Script. Rer. Pol., X, XIV, XV, XVII; Vol. leg., II 463, III 81, 90, 220; – AGAD: Metryka Kor. t. 138 k. 46v., t. 143 k. 228, t. 145 k. 132, t. 150 k. 217, t. 151 k. 88v., t. 167 k. 151v.; Arch. Archidiec. w P.: Acta Capit. Posn. t. 49 s. 232, 254, 395, t. 50 s. 20, 284–286, 391–399, Acta Episcopalia t. 21 k. 2, 3, t. 22 k. 1, 3v., 446v., Liber bapt. Golejewko (data ur.); Arch. Państw. w P.: Poznań Grodz. 24 k. 611, 29 k. 465v., 30 k. 51, 34 k. 419, Wschowa Grodz. 9 k. 74v., 21 k. 142v., 26 k. 260, 634v., 37 k. 183, 306; B. Kórn.: rkp. 306 k. 78; B. Uniw. Warsz.: rkp. 44 (Księga rodzinna Opalińskich); – Fotokopie listów O-ego z l. 1610–12 z Arch. Watykańskiego: Lettere dei Vescovi, t. 19 k. 270, 433, 435, 435v., t. 20 k. 45.
Włodzimierz Dworzaczek